Ευχαριστούμε πολύ για τη συνεργασία.
ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ
του Μιχάλη Χατζηδάκη
Lucas van Leyden, "Σκακιστική Παρτίδα", γύρω στα 1508, Βερολίνο, Κρατική Πινακοθήκη. Κλικ για μεγέθυνση
Ο Λούκας φαν Λέϊντεν μνημονεύεται από τον Κάρελ φαν Μάντερ στους βίους των πλέον επιφανών καλλιτεχνών των Κάτω Χωρών ("Schilderboeck", 1604), ως ένα παιδί-θαύμα, το οποίο ήδη στα 9 του χρόνια κρατούσε με σίγουρο χέρι το πινέλο και σχεδόν ταυτόχρονα κατέθεσε τα πρώτα δείγματα γραφής του σπάνιου ζωγραφικού ταλέντου του. Εάν αποδεχτούμε την εγκυρότητα των ιστοριογραφικών πληροφοριών του Ολλανδού βιογράφου, τότε αυτό συνεπάγεται, ότι ο Λούκας φαν Λέϊντεν ζωγράφισε τη "Σκακιστική Παρτίδα" στην τρυφερή ηλικία των 14 χρόνων! Το σχετικά μικρών διαστάσεων έργο, εντυπωσιάζει με την πρωτότυπη θεματική του σύλληψη, καθώς αποτελεί ένα από τα πρωϊμότερα δείγματα ενός ζωγραφικού είδους που έμελλε να γνωρίσει μεγάλη άνθηση στην Ολλανδική τέχνη κυρίως κατά το 17ο αι., αυτού της απεικόνισης σκηνών από την καθημερινή ζωή.
Η σκηνή διαδραματίζεται σε έναν τοπογραφικά απροσδιόριστο, ίσως εσωτερικό χώρο, στον οποίο διακρίνονται δώδεκα άτομα -δέκα άνδρες και δύο γυναίκες- αποδοσμένα σε 2/4 και 3/4 και μοιρασμένα σε έξι σαφώς διακρινόμενα ζεύγη, που παρά το σχετικό συνωστισμό, διεκδικούν έκαστο το ζωτικό του χώρο δράσης εντός του πίνακα. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος βρίσκεται μία σκακιστική παρτίδα σε εξέλιξη ανάμεσα σε μιά δεσποινίδα και έναν νεαρό κύριο. Το παιχνίδι πρέπει να έχει εισέλθει στην κρίσιμη καμπή του, αν κρίνει κανείς από τις αντιδράσεις παικτών και θεατών. Η όμορφη νεαρά, βυθισμένη σε σκέψεις, με το βλέμμα στραμμένο στο πεδίο της αντιπαράθεσης, ετοιμάζει την επόμενη κίνησή της. Στο πλευρό της βρίσκεται ένας άντρας μεγαλύτερης ηλικίας, ο οποίος με μιά κίνηση του αριστερού χεριού προς τα εμπρός εκδηλώνει την επιθυμία να επέμβει στο παιχνίδι, όπως παρόμοιος συμβουλευτικός -ή μήπως αποτρεπτικός(:)- ρόλος θα πρέπει να προσδοθεί και στον έτερο όρθιο θεατή στο κέντρο του πίνακα, που χειρονομεί έντονα προς την κατεύθυνση της νεαρής σκακίστριας. Το αντίπαλο δέος, ο γεροδεμένος νεαρός στ' αριστερά, έχει αποστρέψει επιδεικτικά το βλέμμα του από τα τεκταινόμενα στη σκακιέρα, κραδαίνοντας το καπέλο του στο ένα χέρι και ξύνοντας με το άλλο το κεφάλι του, σε μία κίνηση που μάλλον πρέπει να μεταφραστεί ως καταφανής εκδήλωση αμηχανίας, παρά ένδειξη συγκρατημένης υπεροχής.
Από μία προσεκτική παρατήρηση του πίνακα προκύπτει, ότι η σκακιέρα στην απόδοση της με 12x8 = 96 τετράγωνα δε συνάδει με τη σε όλους μας γνωστή σύγχρονη ισοσκελή σκακιέρα των 64 τετραγώνων. Πράγματι, ο Λούκας φάν Λέϊντεν απεικονίζει στο έργο αυτό τη μεσαιωνική εκδοχή του σκακιστικού παιχνιδιού, το επωνομαζόμενο "Κούριερ-Σπίλ" (Kurierspiel), το οποίο στις πηγές μνημονεύεται για πρώτη φορά σε ένα γερμανικό ποίημα στα 1204 και υπήρξε ιδιαίτερα διαδεδομένο στις γερμανόφωνες περιοχές κατά το Μεσαίωνα. Στην Αναγέννηση η δημοτικότητα της σκακιστικής αυτής παραλλαγής άρχισε να φθίνει, συνεχίστηκε ωστόσο να εκπροσωπείται στο περίφημο γερμανικό σκακιστικό χωριό(!) Στρέμπεκ (βλ. εικ.) μέχρι το 17ο αι.
Οι κανόνες της σκακιστικής αυτής εκδοχής του "Κούριερ-Σπίλ" προϋπέθεταν την προσθήκη οκτώ επιπλέον κομματιών για κάθε παράταξη, τεσσάρων στρατιωτών, δύο "αγγελιαφόρων" (Kurier), ενός "συμβούλου" (Mann-Rath) και ενός "κατασκόπου" (Schleich), ενώ διαφορές υπήρχαν και στον τρόπο κίνησης ορισμένων εκ των κομματιών.
Περνώντας στην εικονογραφική-σημειολογική προσέγγιση του έργου και των απεικονίσεων του ζατρικίου στην τέχνη εν γένει, πρέπει καταρχήν να επισημανθεί, ότι η αυστηρή ιεραρχική κλίμακα που διέπει το σκακιστικό παιχνίδι, θεωρούνταν κατά το μεσαίωνα, αλλά και στην Αναγέννηση, ότι αντικαθέφτριζε σε αλληγορικό επίπεδο τις δομές της ίδιας της κοινωνίας; η κλίμακα αξιολόγησης δηλαδή των κομματιών στο σκάκι, έβρισκε αντιστοιχία στην κατανομή των ρόλων εξουσίας στην πραγματική ζωή, με το βασιλιά να κατέχει μιά θέση στην κορυφή και τον απλό στρατιώτη-πολίτη να τοποθετείται στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας. Στη "Σκακιστική Παρτίδα" ωστόσο, το γεγονός ότι αντιμέτωποι βρίσκονται εκπρόσωποι των δύο φύλων, ευνοεί την πριμοδότηση ενός εναλλακτικού ερμηνευτικού σεναρίου. Ο σκακιστικός αγώνας στην περίπτωση αυτή χρησιμεύει ως μεταφορά του ερωτικού παιχνιδιού. Απεικονίσεις ζευγαριών που αναμετρούν τις δυνάμεις τους μπροστά σε μια σκακιέρα σε ένα ειδυλλιακό υπαίθριο περιβάλλον -στον "κήπο της αγάπης" (hortus amoenus)-, είναι συνήθεις στην τέχνη και υπογραμμίζουν τις ερωτικές αναφορές του θέματος. Η ενδέχομενη αγωνιστική επικράτηση του θηλυκού επί του αρσενικού, όπως διαγράφεται και στον πίνακά μας, δεν πρέπει να ξενίζει στις παραστάσεις αυτές, καθώς συμβολίζει την υπεροχή και επιδεξιότητα στο χειρισμό ερωτικών θεμάτων του γυναικείου φύλου με όπλο την ακατανίκητη γοητεία του. Εν τέλει όμως, ελάχιστη σημασία έχει η έκβαση της αναμέτρησης, αφού ο χαμένος στο παιχνίδι επί των άσπρων και μαύρων τετραγώνων, βγαίνει κατά κανόνα νικητής στο ερωτικό πεδίο. Την ευτυχή αυτή κατάληξη, το μοτίβο δηλαδή της ερωτικής συνέρευσης του ζευγαριού εκτός σκακιέρας, θα μπορούσε να υπαινίσσεται και ο Λούκας φαν Λέϊντεν, τοποθετώντας ένα ανδρόγυνο στο φόντο του πίνακα, με τη δεσποσύνη να προτάσσει επιδεικτικά το τολμηρό ντεκολτέ της ενώπιον του επίδοξου μνηστήρα της.
Μιχάλης Χατζηδάκης
Ιστορικός Τέχνης-Αρχαιολόγος
Φλωρεντία, Ιταλία
lastjudgment1540@hotmail.com
Αυτή είναι τύχη : να κάνεις αυτή τη δουλειά, σε αυτή την πόλη, και να πληρώνεσαι κιόλας... Προσωπικά, αν βέβαια είχα τα τυπικά προσόντα, ευχαρίστως θα την έκανα δωρεάν, δουλεύοντας βραδυνός οδοκαθαριστής για να προσποριστώ τα προς το ζην...
ΑπάντησηΔιαγραφήΗ πρώτη μου γνωριμία με το Kurierspiel έγινε από το βιβλίο –μάλλον λεύκωμα– για την ιστορική εξέλιξη του σκακιού του C. H. O'D. Alexander (βρετανού διεθνούς μαιτρ της δεκαετίας του 1950) με τον ουδέτερο τίτλο «A book of chess» (1973). (Το βιβλίο δεν μού άρεσε εκείνη την εποχή : Ολο φωτογραφίες από σκακιστικά κομμάτια και σκακιέρες διαφόρων τεχνοτροπιών, με εκκεντρικά σχήματα, φανταχτερά χρώματα και από περίεργα υλικά, και από παρτίδες, ελάχιστες κι αυτές αρχαίες…) Το ξανάκουσα, δεκαετίες μετά, ως courier chess, σε ομιλία του γνωστού σκακιστή-ζωγράφου Νικόλα Σφήκα, στην οποία, μεταξύ άλλου σπάνιου οπτικού υλικού, παρουσίασε και τον πίνακα του φαν Λέιντεν. Στην ουσία πρόκειται για δύο διακριτές, αλλά εντελώς παραπλήσιες μορφές. Οι κανόνες των δημοφιλών αυτών, στην εποχή τους, παραλλαγών του σκακιού υπάρχουν εδώ : http://www.chessvariants.org/historic.dir/courier.html και εδώ : http://www.chessvariants.org/historic.dir/courierspiel.html .
Θυμάμαι ότι στα μαθητικά μου χρόνια προτιμούσα την αρχική –ινδική– εκδοχή του τσατουράνγκα, με τους τέσσερις στρατούς (ο κόκκινος και ο πράσινος εναντίον του κίτρινου και του μαύρου), ή τουλάχιστον αυτό που εγώ νόμιζα για τσατουράνγκα. Οι κανόνες του υπάρχουν εδώ : http://www.chessvariants.org/historic.dir/chaturang4.html . Πάντως, με τα παιδιά της γειτονιάς παίζαμε μια «δική μας» παραλλαγή, που έμοιαζε περισσότερο με τον... Γκρινιάρη :-)
Μια και ο λόγος για παραλλαγές του σκακιού : Τι απέγινε η μανσούβα, εκείνη η εκπληκτική επινόηση του Δημήτρη Μανάκου; Διοργανώθηκε κανένα τουρνουά τα τελευταία χρόνια, ή το γύρισαν όλοι στο φυτευτό και παίζουν στα σχετικά τουρνουά του ΣΟ Μοσχάτου; :-(
Για το γερμανικό σκακιστικό χωριό Ströbeck είχα πρωτοδιαβάσει στο βιβλίο του αείμνηστου Παναγιώτη (Πάνου) Κωνσταντινίδη (τον θυμάμαι, θαλερότατο και πληθωρικό, αν και σχεδόν –ή ήδη υπέρ-;– ογδοηκοντούτη τότε, στο Πρωτάθλημα Μηχανικών στο ΣΕΦ το 1996) «Το χιουμοριστικό σκάκι» (εκδόσεις Σκαραβαίος, Αθήνα 1995). Εκεί διάβασα και για το έθιμο ο υποψήφιος γαμπρός να διεκδικεί την καλή του μέσω μιας παρτίδας σκάκι, συνήθως με τον δήμαρχο του χωριού :-)
Ο θυρεός του χωριού είναι, τι άλλο, μια σκακιέρα σε κόκκινο φόντο, όπως μπορεί κανείς να δει στη γερμανική Wikipedia, άρθρο Schachdorf Ströbeck.
Αναλυτικά άρθρα για το σκακιστικό χωριό Ströbeck υπάρχουν εδώ : http://batgirl.atspace.com/strobeck.html και εδώ : http://www.harz-online.de/index.html?/ridh/stroebeck/historisch/zahlen_e.html
Schrödinger's Cat, αν πληροφορηθείτε την ακριβή ημερομηνία της διάλεξης του κ. Χατζηδάκη στην Αθήνα –και είμαστε, κι εσείς κι εμείς, μέχρι του χρόνου την άνοιξη εδώ–, παρακαλούμε ενημερώστε μας.
Πολύ ενδιαφέρον και αυτό το θέμα!
ΑπάντησηΔιαγραφήΓια όσους δεν τον γνωρίζουν, ο Μιχάλης δεν είναι "μόνον" αρχαιολόγος και κριτικός τέχνης, αλλά και πολύ ισχυρός σκακιστής, με έλο περίπου 2300!
Ευχαριστούμε, Μιχαλιό, χαιρετισμούς απ'την πατρίδα!
Πολύ ενδιαφέρουσα η δημοσίευση του Μανώλη Χατζηδάκη που ταιριάζει απόλυτα σε μία πολύ προσεγμένη ιστοσελίδα. Επεξεργάζομαι και εγώ μία συνεργασία με θέμα τον Πετροσιάν που θα αποστείλλω σύντομα και μόνο αν κρίνεις σκόπιμο μπορείς να δημοσιεύσεις. Σου το έγραψα και ιδιωτικά αλλά θέλω να το επαναλάβω και δημόσια ότι η ιστοσελίδα σου, με τις αναλογίες στο σκάκι, θυμίζει τις καλές εποχές του Τρίτου Προγράμματος, ενώ κάποιες άλλες σελίδες σκακιστικής συζήτησης θυμίζουν "το καφενείο των φιλάθλων" του Γιώργιου Γεωργίου! Διαβάζω και τα δύο πόλους, αλλά ο δεύτερος κουράζει.
ΑπάντησηΔιαγραφήΝ.Π.
Ξάνθη
Η Δημοτική Επιχείρηση Έργων Πολιτισμού – Ανάπτυξης – Προβολής – Επικοινωνίας Κορυδαλλού (ΔΕΕΠΑΠΕΚ), ο Σκακιστικός Όμιλος Κορυδαλλού και η Σκακιστική Άνοιξη σας προσκαλούν στη διάλεξη του κριτικού τέχνης – αρχαιολόγου Μιχάλη Χατζηδάκη με θέμα «Εικονολογικές προσεγγίσεις της απεικόνισης του σκακιστικού παιχνιδιού στη δυτικοευρωπαϊκή τέχνη», την Τρίτη 19 Φεβρουαρίου 2008 στις 17:00, στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Κορυδαλλού (Αίθουσα «Πλειάδες»), Γρ. Λαμπράκη & Καρυταίνης, Κορυδαλλός (στο ύψος των φυλακών).
ΑπάντησηΔιαγραφήΟ Μιχάλης Χατζηδάκης κατάγεται από τα Χανιά. Πέρα από ισχυρός σκακιστής, είναι πτυχιούχος του Πανεπιστημίου Κρήτης (Αρχαιολογία) και του Πανεπιστημίου Χούμπολντ του Βερολίνου (Κριτική Τέχνης), ενώ πλέον διαμένει μόνιμα στη Φλωρεντία, όπου συμπληρώνει τις μεταπτυχιακές σπουδές του στο Γερμανικό Ινστιτούτο Ιστορίας Τέχνης (Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ). Στη διάλεξη αυτή συνδυάζει τις δύο μεγάλες του αγάπες, την Τέχνη και το Σκάκι, και παρουσιάζει δείγματα από την εμφάνιση του σκακιού στη δυτικοευρωπαϊκή τέχνη, εστιάζοντας στην κοινωνική σημειολογία των εμφανίσεων αυτών.
Το αντικείμενο της διάλεξης παρουσιάζει ενδιαφέρον τόσο για τους φίλους του Σκακιού, όσο και για τους λάτρεις της Τέχνης. Η διάλεξη θα διαρκέσει περίπου 80 λεπτά, ενώ θα ακολουθήσει συζήτηση. Η είσοδος είναι ελεύθερη.
Σας περιμένουμε όλους εκεί!
Δ.Ε.Ε.Π.Α.Π.Ε.Κ.
Σ.Ο. Κορυδαλλού
Σκακιστική Άνοιξη