Το σκάκι στο κλασικό διήγημα του Έντγκαρ Άλαν Πόε «Οι φόνοι της οδού Μοργκ». Στους «Φόνους της Οδού Μοργκ» ο Πόε «εφηύρε» τον πρώτο ντετέκτιβ στην ιστορία της λογοτεχνίας, ενώ υπήρξε πρωτοπόρος της επιστημονικής φαντασίας και τελειοποίησε τα «δημοσιογραφικά» φλασμπάκ που χρησιμοποίησε το Χόλιγουντ έναν αιώνα αργότερα. Οταν το 1841 ο Εντγκαρ Αλαν Πόε δημοσίευσε στο περιοδικό «Graham's Magazine» της Φιλαδέλφειας το διήγημα «Οι φόνοι της οδού Μοργκ», εγκαινιάζοντας έτσι το είδος που αποκλήθηκε αργότερα αστυνομική λογοτεχνία, ήθελε να παραδοξολογήσει, να εντυπωσιάσει τον αναγνώστη, αλλά όχι να τον τρομάξει. Οι διαπιστώσεις του Πόε όμως για το σκάκι, με τη σύγχρονη οπτική χωράνε πολύ νερό, ολόκληρες θάλασσες...
ΟΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ, τις οποίες χαρακτηρίζουμε αναλυτικές, ελάχιστη ανάλυση επιδέχονται καθαυτές. Τις εκτιμούμε μόνον λόγω των αποτελεσμάτων τους. Γνωρίζουμε, μεταξύ άλλων,πως αποτελούν πηγή ζωηρότατης απόλαυσης για κείνον που τις διαθέτει πλουσιοπάροχα. Όπως ένας δυνατός άνδρας καμαρώνει για την σωματική του ρώμη, και χαίρεται να ασκεί έντονα τους μύες του, έτσι και ο αναλυτής πλημμυρίζει από αγαλλίαση ενώ ασκεί την διανοητική δραστηριότητα του διαχωρίζειν. Αντλεί ευχαρίστηση ακόμη και από τα πλέον ασήμαντα πράγματα, αρκεί να δίνουν αφορμή στο ταλέντο του να λάμψει. Του αρέσουν τα αινίγματα, τα πνευματικά παιχνίδια, τα ιερογλυφικά, και αφιερώνει στην διαλεύκανσή τους το σύνολο της οξυδέρκειάς του, που φαντάζει στην μέση αντίληψη των άλλων υπερφυσική. Όντως, τα κατορθώματά του -που πραγματοποιούνται με αυστηρή μεθοδικότητα-περιβάλλονται από μιαν αύρα διαίσθησης.
Η ευχέρεια στην επίλυση προβλημάτων είναι πολύ πιθανόν να βελτιώνεται με την μελέτη των μαθηματικών, και ιδιαίτερα του κλάδου, που κακώς μονοπωλεί -λόγω της αναγωγικής μεθόδου που χρησιμοποιεί- το όνομα της ανάλυσης. Ωστόσο, το να υπολογίζει κανείς δεν σημαίνει οπωσδήποτε πως αναλύει. Ένας σκακιστής, λόγου χάριν, υπολογίζει, χωρίς να καταβάλει την παραμικρή προσπάθεια ανάλυσης. Όποιος πιστεύει πως το σκάκι χρειάζεται
αναλυτικές ικανότητες, το έχει παρεξηγήσει. Εν πάση περιπτώσει δεν προτίθεμαι να συντάξω διατριβή επί του θέματος απλά προλογίζω ένα κάπως παράξενο αφήγημα, διατυπώνοντας ορισμένες παρατηρήσεις, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν τυχαίες. Δοθείσης της ευκαιρίας, λοιπόν, ας μου επιτραπεί να ισχυριστώ πως οι υψηλότερες δυνάμεις της λογικής σκέψης ωφελούνται περισσότερο από το σεμνότατο παιγνίδι της ντάμας, παρά από την περίτεχνη επιπολαιότητα του σκακιού. Πράγματι, στο σκάκι, του οποίου οι αλλόκοτες κινήσεις είναι τόσο διαφορικές και με τόσο διαφορετική αξία, κάθε τι πολύπλοκο εγκαταλείπεται (συχνότατο σφάλμα) για χάρη του προφανούς. Εδώ, κυρίαρχος του παιγνιδιού είναι η προσοχή. Αν χαθεί προς στιγμήν, θα γίνει οπωσδήποτε κάποιο λάθος, που θα έχει σαν αποτέλεσμα μιαν απώλεια ή και την ολοκληρωτική ήττα. Οι πιθανές κινήσεις, που δεν είναι μόνο πολλές αλλά και περίπλοκες, προσφέρουν άπειρες ευκαιρίες για λάθη εννέα στις δέκα περιπτώσεις κερδίζει μάλλον ο πιο προσεχτικός παρά ο πιο έξυπνος.
Αντίθετα, στην ντάμα, όπου η βασική κίνηση είναι μία, με ελάχιστες παραλλαγές, οι πιθανότητες απροσεξίας μειώνονται και η ένταση της προσοχής ατονεί. Τα τυχόν πλεονεκτήματα του παίκτη οφείλονται καθαρά στην ανωτερότητα της οξυδέρκειάς του. Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι: ας υποθέσουμε ένα παιχνίδι ντάμας, όπου τα εναπομείναντα πιόνια είναι μόνο τέσσερις βασιλιάδες, και ως εκ τούτου δεν προβλέπεται να γίνει κάποιο λάθος. Είναι φανερό πως – εφόσον οι παίκτες είναι ισοδύναμοι -η νίκη μπορεί να προδικαστεί μόνο από μια recherché[ευρηματική] κίνηση, που είναι αποτέλεσμα μεγάλης διανοητικής προσπάθειας. Μη έχοντας την παραμικρή τυπική διέξοδο, ο αναλυτής ορμά προς το πνεύμα του αντιπάλου του, βολεύεται μια χαρά εκεί μέσα, και όχι σπάνια καταφέρνει να δει αστραπιαία τις μοναδικές κινήσεις (συχνά πολύ απλές), που θα πρέπει να αποφύγει.
(Έντγκαρ Άλαν Πόε - Οι φόνοι της οδού Μοργκ - μετάφραση Γιώργος Μπλάνας)
Πρώτη δημοσίευση στο μπλογκ: 26/2/2008
Ένα από τα πρώτα κείμενα που έκαναν διάσημο τον Poe ήταν η περιγραφή της λειτουργίας του «Τούρκου», γνωστού και ως «σκακιστικό αυτόματο», προτού αποκαλυφθεί το μυστικό του.
ΑπάντησηΔιαγραφήΗ σύγκριση την οποία κάνει ο Poe ανάμεσα σε σκάκι και ντάμα ίσως θα πρέπει να αναλυθεί στα πλαίσια της απόρριψης του σκακιού που προκύπτει από αυτήν του την επιτυχία. Από ψυχολογική σκοπιά, η αναζήτηση επιχειρημάτων που υποβιβάζουν την αξία του σκακιού αποτελεί συνεπή στάση με τις προγενέστερες εμπειρίες του. Πολλά χρόνια αργότερα, ο Nimzowitsch πρότεινε ως εξαιρετικό τρόπο ανάδειξης ενός νέου σκακιστή την επιλογή ενός ήδη καθιερωμένου ως κορυφαίου και την άσκηση πολεμικής εναντίον του (ο ίδιος προτίμησε τον Tarrasch). Φαίνεται ότι ο Poe βρήκε στο σκάκι τον ιδανικό αντίπαλο, ο οποίος θα του επέτρεπε την ανάδειξή του σε διανοητή πρώτου μεγέθους μέσω της αυστηρής κριτικής που θα του ασκούσε.
Η κατάρριψη της συλλογιστικής που αναπτύσσει ο Poe δεν ήταν καθόλου εύκολη εκείνη την εποχή, καθώς δεν ήταν ευρέως γνωστά αρκετά στοιχεία του σκακιού που σήμερα παίρνουμε ως δεδομένα. Για παράδειγμα, η στρατηγική θεωρία του Steinitz, η οποία βασίζεται σε μεθοδολογία ανάλυσης-σύνθεσης, αναπτύχθηκε και έγινε αποδεκτή αρκετά χρόνια αργότερα.