Η Γέννηση της βασίλισσας του σκακιού

Η Μέριλιν Γιάλομ, σύζυγος του δημοφιλούς συγγραφέα Ερβιν Γιάλομ, μας καλεί σε μια συναρπαστική περιήγηση: πώς γεννήθηκε η βασίλισσα του σκακιού και πώς συνδέεται το φαινόμενο με την κυριαρχία των γυναικών στους βασιλικούς θρόνους της Ευρώπης.

Η Γέννηση της βασίλισσας του σκακιού είναι ένα ασυνήθιστο βιβλίο. Οχι μόνο για την πρωτοτυπία του θέματός του, αλλά και γιατί η Μέριλιν Γιάλομ, σύζυγος του γνωστού συγγραφέα Ερβιν Γιάλομ και διευθύντρια του τμήματος σπουδών για τις Γυναίκες και το Φύλο στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ των ΗΠΑ, το έγραψε για να διαβαστεί από ένα κοινό που υπερβαίνει το επιστημονικό της ακροατήριο. Πρέπει να το πούμε εξ αρχής: με αφορμή το σκάκι, και ιδιαίτερα την ανάπτυξη του επιθετικότερου και ισχυρότερου κομματιού της σκακιέρας (της βασίλισσας) η συγγραφέας διατρέχει δέκα αιώνες πολιτισμού, ευρωπαϊκού κατά κύριο λόγο, και μας δίνει την εικόνα της γυναίκας ως πολιτικής και κοινωνικής παρουσίας αλλά και ως εικόνας-συμβόλου, η οποία προσδιόρισε σε μεγάλο βαθμό την εικόνα του κόσμου και τους δρόμους που ακολούθησε η δυτική φαντασία.

Από τον βεζίρη στη βασίλισσα

Η ανάπτυξη δηλαδή ενός σκακιστικού κομματιού σηματοδοτεί ή ερμηνεύει τη θέση της γυναίκας από τον Μεσαίωνα ως τις μέρες μας; Οχι ακριβώς, αλλά η έρευνα του φαινομένου, όπως παρουσιάζεται έπειτα από πολυετή αναδίφηση στα ιστορικά ντοκουμέντα και στα αρχεία, από τη Γιάλομ εξηγεί εν πολλοίς κάποιες σημαδιακές εξελίξεις που φτάνουν ως τον νεώτερο πολιτισμό. Ετσι, μετατρέποντας τη σκακιέρα σε πολιτισμικό, πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο μάς ξεναγεί στη χώρα της φαντασίας, της εξουσίας και του έρωτα. Είναι μια ασυνήθιστη περιήγηση, η οποία μοιάζει με το ίδιο το παιχνίδι, βασισμένη στην ανάλυση, στον συλλογισμό αλλά και στην έμπνευση. Πρόκειται δηλαδή για βιβλίο που ολοκληρώνοντας την ανάγνωσή του συνειδητοποιεί κάποιος ότι γνωρίζει πολύ λιγότερα για την πραγματική ιστορία από όσα μπορούν να του μάθουν τα εγχειρίδια. Με άλλα λόγια, η Γιάλομ ερευνά μιαν υπαρκτή αλλά ως τώρα αθέατη περιοχή. Η ξενάγησή της είναι όντως συναρπαστική. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή:

Το σκάκι, περίπου όπως μας είναι γνωστό σήμερα, εμφανίστηκε στην Ινδία και στην Περσία τον 5ο αιώνα μ.Χ. Ξέρουμε ότι το χρησιμοποιούσαν ως ένα είδος υποκατάστατου αυτού που στη στρατιωτική γλώσσα αποκαλείται «άσκηση επί χάρτου», άρα επρόκειτο για παιχνίδι πολεμικό και ως εκ τούτου όλα τα κομμάτια που χρησιμοποιούνταν είχαν αρσενική μορφή. Στη θέση της βασίλισσας υπήρχε ο βεζίρης. Τον 8ο αιώνα, καταλαμβάνοντας οι Αραβες τη Νότια Ευρώπη, μετέφεραν και την παράδοση του σκακιού. Δύο αιώνες αργότερα η βασίλισσα είχε αντικαταστήσει τον βεζίρη και περί το 1200 το σκάκι είχε καταστεί εξαιρετικά δημοφιλές σε όλη την Ευρώπη - και κατ' εξοχήν στις μεσαιωνικές αυλές. Η βασίλισσα όμως του σκακιού μετατράπηκε στο παντοδύναμο κομμάτι που γνωρίζουμε σήμερα τον 15ο αιώνα και αυτό συνέβη στην Ισπανία, λίγο μετά την ανακάλυψη της Αμερικής από τον Κολόμβο, όταν βασίλισσα της Ισπανίας ήταν μια από τις ισχυρότερες γυναικείες μορφές στην παγκόσμια Ιστορία, η Ισαβέλλα της Καστίλης, σύζυγος του Φερδινάνδου, η οποία μπορεί να παραβληθεί σε αίγλη μόνο με μεταγενέστερες μορφές, όπως η βασίλισσα Ελισάβετ Α´ της Αγγλίας και η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας.

Η επίδραση του σκακιού στη λογοτεχνία, στην πολιτική, στα στρατιωτικά σχέδια, στα ποικίλα εγχειρίδια στρατηγικής, σε θέματα πολέμου αλλά και στα σχέδια των επιχειρήσεων υπήρξε τεράστια. Η περσική φράση σαχ ματ λ.χ. (που σημαίνει «ο βασιλιάς μένει αποσβολωμένος» και άρα «ο βασιλιάς πέθανε»), έγινε τίτλος του θεατρικού έργου Ο βασιλιάς πεθαίνει του Ιονέσκο. Δεινός σκακιστής υπήρξε ο Μαρσέλ Ντυσάν, ενώ το παιχνίδι του σκακιού χρησιμοποιεί στο βιβλίο του Μέσα από τον καθρέφτη (μια άτυπη συνέχεια της Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων) ο Λιούις Κάρολ, συνεχίζοντας την παλιά παράδοση, που χρονολογείται από το μεσαιωνικό έπος Το τραγούδι του Ρολάνδου (περί το 1000), στο οποίο οι ιππότες του έπους παίζουν σκάκι στον ελεύθερο χρόνο τους και συνεχίζεται στον θρύλο του Αρθούρου και των ιπποτών της Στρογγυλής Τραπέζης, και στο έπος του Τριστάνου και της Ιζόλδης, ταιριαστού ζευγαριού και δεινών σκακιστών. Αλλά και στη Σκανδιναβία δεν ήταν λίγες οι γυναίκες βασίλισσες ή πριγκίπισσες που συνδέθηκαν με το σκάκι. Πρόκειται για μερικά μόνο από τα δεκάδες αντίστοιχα παραδείγματα που παραθέτει η Γιάλομ.

Το σκάκι και ο Κολόμβος

Είναι περίεργο, όχι ωστόσο και ανεξήγητο, που στη Ρωσία, τη χώρα η οποία ανέδειξε στον 20ό αιώνα τους μεγαλύτερους σκακιστές, η βασίλισσα του σκακιού δεν υποκατέστησε τον βεζίρη παρά μόνο στα χρόνια της Αικατερίνης Β´. Η ίδια η αυτοκράτειρα έπαιζε σκάκι, αν και όχι όσο συχνά έπαιζε ουίστ, το διασημότερο παιχνίδι με χαρτιά στη χώρα ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Και ας σημειωθεί ότι η ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία υπήρξε μεγάλη πολέμιος του σκακιού, παρ' ότι ήταν ένα παιχνίδι εξαιρετικά δημοφιλές μεταξύ των Ρώσων.

Ιδιαίτερη θέση στο βιβλίο της Γιάλομ κατέχει η Ισαβέλλα της Ισπανίας και ο βασιλιάς Φερδινάνδος. Μάλιστα, η συγγραφέας συνδέει το ταξίδι του Κολόμβου με το σκάκι σε μια συναρπαστική ιστορία. Από την επιστολή ενός στρατιώτη ονόματι Πουλγκάρ πληροφορούμαστε ότι η απόφαση να ονομάσει ο ισπανός βασιλιάς τον Κολόμβο ναύαρχο πάρθηκε κατά τη διάρκεια μιας παρτίδας σκάκι ανάμεσα στον ίδιον και κάποιον Φονσένκα, που προς το τέλος της παρτίδας πίστευε ότι θα νικούσε τον Φερδινάνδο. Τότε ο Πουλγκάρ είδε τη στρατηγική που έπρεπε να ακολουθήσουν τα λευκά (του βασιλιά). Οπως λέει στην επιστολή του ο Πουλγκάρ είπε επί λέξει στη βασίλισσα Ισαβέλλα: «Αν τα λευκά δεν κάνουν κανένα λάθος, ο Φονσένκα είναι νεκρός σε τέσσερις κινήσεις». Ο Φερδινάνδος δεν κάνει το λάθος και κερδίζει την παρτίδα, ο Κολόμβος παίρνει τον τίτλο του Ναυάρχου των Ωκεανών και ο Πουλγκάρ σχολιάζει στην επιστολή του: «Αν ο Κριστόμπαλ Κολόμπο ανακαλύψει τον νέο κόσμο, όπως ελπίζω να κάνει, θα είναι το αποτέλεσμα ενός πιονιού που κινήθηκε στη σωστή στιγμή». Υπερβολή; Ενδεχομένως. Εξηγεί ωστόσο τη μεγάλη επίδραση του σκακιού, τη δύναμη της βασίλισσας Ισαβέλλας χάρη στην οποία η βασίλισσα του σκακιού έγινε το πανίσχυρο κομμάτι που γνωρίζουμε. Την Ισαβέλλα είχαν ως πρότυπο οι σκακιστές από τη Βαλένθια που ήθελαν στη σκακιέρα τους ένα κομμάτι τόσο ισχυρό όσο ήταν η βασίλισσα της Ισπανίας.

Σκάκι και χοροεσπερίδες

Ξέρουμε ότι ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα εξετόπισαν βίαια τους εβραίους από την Ιβηρική Χερσόνησο. Δεν είναι ωστόσο τόσο γνωστό ότι οι εβραίοι αυτοί μετέφεραν τη μεγάλη σκακιστική παράδοση της Ισπανίας και τις περίπλοκες τεχνικές της στην υπόλοιπη Ευρώπη. Δεινή παίκτρια ήταν επί παραδείγματι η Αικατερίνη των Μεδίκων, σύζυγος του Ερρίκου Β´ της Γαλλίας. Σε όλες τις αυλές της εποχής οι κυρίες της αριστοκρατίας είχαν στη συλλογή τους περίφημες σκακιέρες, φιλοτεχνημένες από τους επιφανέστερους τεχνίτες της εποχής. Αλλά την επίδραση δεν την πιστοποιούμε μόνο στο επίπεδο της τέχνης και της διακοσμητικής. Οπως μας πληροφορεί η συγγραφέας, η διάταξη των κομματιών στη σκακιέρα είχε επίδραση στο τελετουργικό της κάθε αυλής, ακόμα και στις χοροεσπερίδες η συμμετοχή στις οποίες απαιτούσε επίπεδα δεξιοτεχνίας ανάλογα με αυτά που προϋπέθετε μια καλή παρτίδα σκάκι.

Το σκάκι μεταφέρθηκε γρήγορα από την ηπειρωτική Ευρώπη στα βρετανικά νησιά κι έγινε γρήγορα δημοφιλές. Στην Τρικυμία του Σαίξπηρ το ζεύγος Μιράντας και Φερδινάνδου αμέσως μετά τον γάμο τους παίζουν σκάκι. Αλλά πώς αλλιώς; Οπως μαθαίνουμε, η μεγαλύτερη βασίλισσα της χώρας, η Ελισάβετ Α´, αποκαλούμενη και "παρθένος βασίλισσα", υπήρξε εξαιρετικά παίκτρια τόσο της ντάμας όσο και του σκακιού. Ας θυμηθούμε εδώ πως η έκφραση «Ladies first» («προηγούνται οι κυρίες») είναι βρετανικής προέλευσης.

Θα περίμενε κανείς αυτή η παράδοση να συνεχιστεί και αργότερα - συνέβη όμως ακριβώς το αντίθετο. Οι γυναίκες, ακόμα και της υψηλής κοινωνίας, έπαψαν να παίζουν σκάκι και ξανάρχισαν μόλις στις αρχές του 20ού αιώνα. Μάλιστα, το πρώτο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Σκακιού Γυναικών διοργανώθηκε από τη Διεθνή Σκακιστική Ομοσπονδία μόλις το 1927.

Περί το τέλος του βιβλίου η Μέριλιν Γιάλομ προβαίνει σε ορισμένα ελαφρώς ακραία συμπεράσματα σχετικά με τη θέση των φύλων στον σημερινό κόσμο και οδηγείται σε μεταφορές με τις οποίες ένας Ευρωπαίος δύσκολα θα συμφωνούσε, όπως αυτή για τη Χίλαρι Κλίντον, όπου λέει επί λέξει: «Οποια γυναίκα επιθυμεί να ακολουθήσει το παράδειγμα της βασίλισσας του σκακιού, ιδιαίτερα στη δημόσια σφαίρα, χρειάζεται να υπερέχει στην τακτική από τους άνδρες γύρω της, να είναι αμείλικτη στη μάχη, ακόμα και σκληρή όταν είναι απαραίτητο. Είτε κληθεί να προστατεύσει τον σύζυγό της είτε όχι (σκεφθείτε τη Χίλαρι Κλίντον) θα χρειαστεί να μάθει να διαπραγματεύεται σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχεί ο δόλος, όχι διαφορετικό από τη σκακιέρα, αν θέλει να πάει μπροστά, είτε στο σπίτι είτε στη δουλειά». Αν τουλάχιστον κρίνει κάποιος από τον τρόπο με τον οποίο διεξήγαγε την εκστρατεία της για την κατάκτηση του χρίσματος του Δημοκρατικού Κόμματος για την προεδρία στις ερχόμενες εκλογές των Ηνωμένων Πολιτειών, πράγματι, η «λαίδη» Χίλαρι υπήρξε όντως αμείλικτη (δηλαδή αδίστακτη, για να είμαστε ακριβείς) αλλά το χρίσμα των Δημοκρατικών το κατέκτησε - ευτυχώς - ο Μπαράκ Ομπάμα.

(Αναστάσης Βιστωνίτης, Κυριακή 20 Ιουλίου 2008, εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ) http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&artid=190089&ct=47

Τίτλος : Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΣΣΑΣ ΤΟΥ ΣΚΑΚΙΟΥ
Τίτλος Πρωτοτύπου : BIRTH OF THE CHESS QUEEN
Συγγραφέας : ΜΑΙΡΙΛΥΝ ΓΙΑΛΟΜ
Μεταφράστρια : ΕΥΗ ΚΛΑΔΟΥΧΟΥ
Χρονολογία Α έκδοσης Άγρα: 1/6/2008
Χρονολογία έκδοσης Πρωτοτύπου: 2004
Τιμή : 19 Ευρώ

Βιογραφικά στοιχεία

Η Μαίριλυν Γιάλομ διευθύνει τις σπουδές για τις Γυναίκες και το Φύλο στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ. Είναι συγγραφέας των έργων Le Temps des Orages: Aristocrates, bourgeoises et paysannes racontent [H εποχή των καταιγίδων: Αριστοκράτισσες, αστές και χωρικές αφηγούνται], 1989· BloodSisters: The French Revolution in Women’s Memory [Αδελφές εξ αίματος: Η Γαλλική Επανάσταση στη μνήμη των γυναικών], 1995· Maternity, Mortality, and the Literature of Madness [Η μητρότητα, η θνητότητα και η λογοτεχνία της τρέλας], 1995· History of the Breast[Η ιστορία του γυναικείου στήθους], 1997· A History of the Wife [Ιστορία της συζύγου], 2001· Birth of the Chess Queen [H γέννηση της βασίλισσας του σκακιού], 2004· κ.ά. Το 1992 της απονεμήθηκε από τη γαλλική κυβέρνηση ο τίτλος της Officier des Palmes Académiques. Ζει με τον σύζυγό της, τον συγγραφέα Ίρβιν Γιάλομ, στην Καλιφόρνια.

Στις Εκδόσεις Άγρα κυκλοφορεί το βιβλίο της Η ιστορία του γυναικείου στήθους (2006), ενώ ετοιμάζονται Η εποχή των καταιγίδων: Αριστοκράτισσες, αστές και χωρικές αφηγούνται, Η Γαλλική Επανάσταση στη μνήμη των γυναικών και Η ιστορία της συζύγου.