Η πόλη σε 64 τετράγωνα

Σκακιστικό καφενείο
To «Πανελλήνιο», στο Νο 16 της Μαυρομιχάλη, σχεδόν στη συμβολή της με τη Σόλωνος, είναι για την Αθήνα ό,τι ήταν το «Καφέ-ντε-λα-Ρεζάνς» (το σκακιστικό στέκι του Ρουσό και του Ντιντερό) για το Παρίσι του 18ου-19ου αιώνα. Η μεγάλη γυάλινη όψη του σε αφήνει να αντικρίσεις ένα ετερόκλητο σύνολο από ανθρώπους κάθε ηλικίας, προσηλωμένους πάνω από εξήντα τέσσερα τετράγωνα. Προχωρώντας στα ενδότερα, θα εισέλθεις σ’ ένα παραδοσιακό –με όλη τη σημασία της λέξης– καφενείο. Φώτα από νέον, παλαιού τύπου ψυγείο, ξύλινες καρέκλες, τίμιες τιμές. Στους τοίχους φωτογραφίες και κειμήλια αφιερωμένα στη σχέση της σκακιέρας με το χώρο, αλλά και στιχουργήματα ανωνύμων κι επωνύμων.

Πριν μεταφερθεί το 1991 στη σημερινή του διεύθυνση, το «Πανελλήνιο» έστεκε αρχικά, από το 1885 έως το 1965, σε ένα μεγαλύτερο χώρο 1.000 περίπου θέσεων στη γωνία Πανεπιστημίου και Μπενάκη, αργότερα (1965-67) μεταφέρθηκε στο Νο 15 της Μπενάκη, κι έπειτα, από το 1967 και μετά, στο Νο 13 στον πεζόδρομο της Κιάφας.
«Είμαι εδώ από τότε που το μαγαζί μετακόμισε από την Κιάφας στη Μαυρομιχάλη» λέει ο Γιάννης, που τρέχει το «Πανελλήνιο» τις απογευματινές ώρες. «Το “Πανελλήνιο” είναι το μοναδικό, απ’ όσο γνωρίζω, σκακιστικό καφενείο στην Αθήνα. Υπάρχουν και άλλα καφέ που μπορείς να παίξεις μια παρτίδα σκάκι ή άλλα επιτραπέζια παιχνίδια, αλλά αυτό είναι το μοναδικό όπου το σκάκι αποτελεί την κύρια δραστηριότητα».
Είναι άραγε αρκετοί αυτοί που ενδιαφέρονται για το σκάκι στην Αθήνα; Κάποτε ήταν κατεξοχήν φοιτητικό στέκι. Ισχύει αυτό σήμερα; Ανανεώνεται η πελατεία;
«Εντάξει, μπορεί κάποτε να μαζευόταν περισσότερος κόσμος και περισσότεροι νέοι – ήταν γεμάτο και το πατάρι από φοιτητόκοσμο. Αλλά είναι και πιο δύσκολες οι εποχές σήμερα. Δεν έχουμε πάντως παράπονο, υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι που ενδιαφέρονται για το σκάκι, οι οποίοι έρχονται σταθερά εδώ. Άλλοι απλώς για να παίξουν και να περάσουν την ώρα τους και άλλοι, που είναι πιο φανατικοί λάτρεις του είδους, οι οποίοι κάθονται και προσπαθούν να λύσουν δύσκολες παρτίδες, αναλύουν συστήματα κ.λπ. (...) Στο “Πανελλήνιο” στο παρελθόν διοργανώνονταν επίσημα τουρνουά και αγώνες για το πανελλήνιο πρωτάθλημα. Υπάρχει μια σκέψη να ξαναρχίσουν, αν και πλέον τα τουρνουά αυτά λαμβάνουν χώρα κυρίως σε διάφορες σκακιστικές λέσχες και ομίλους. Είναι πολλοί πάντως οι Έλληνες πρωταθλητές που έχουν περάσει από εδώ. Ο Σκαλκώτας, ο Τρικαλιώτης, ο Σιαπέρας…»
Ακόμη κι ο περίφημος Ανατόλι Κάρποβ έχει παίξει σκάκι εδώ, το 1992, γεγονός που απαθανατίστηκε στη φωτογραφία που φιγουράρει στο δεξή (όπως μπαίνεις) τοίχο του «Πανελλήνιου». Στον ακριβώς απέναντι τοίχο δεσπόζει μια άλλη ιστορική φωτογραφία, παρμένη από την αναμέτρηση του Σοβιετικού παγκόσμιου πρωταθλητή Βασίλι Σμισλόφ με τον Έλληνα μετρ Νίκο Καζιλάρη από τη Σκακιστική Ολυμπιάδα του Ζίγκεν του 1970.
Φεύγοντας, θα αισθανθείς την ηρεμία και την ευγένεια που χαρακτηρίζει a priori το σκάκι ως διαδικασία.

Η ζωή είναι μια παρτίδα
«Οι άνθρωποι που ασχολούνται με το σκάκι στην Ελλάδα δεν είναι πάρα πολλοί» λέει ο Ευάγγελος Παπαθανασόπουλος, σκακιστής και υπεύθυνος της σκακιστικής σειράς του «Κέδρου» – ο οίκος που κατέχει τη μερίδα του λέοντος στις σχετικές εκδόσεις. «Παρ’ όλ’ αυτά, τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον για το παιχνίδι ολοένα και μεγαλώνει, ειδικά στις πιο μικρές ηλικίες. Είναι χαρακτηριστικό το ότι πολλοί μαθητές επιλέγουν το να παίξουν σκάκι ως προαιρετικό μάθημα. Επίσης, υπάρχουν γύρω στους 200 σκακιστικούς ομίλους σε όλη την Ελλάδα, που δεν είναι καθόλου μικρό νούμερο».
Το κοινό ενδιαφέρεται για τις σχετικές εκδόσεις;
«Για τα λογοτεχνικά βιβλία που έχουν αναφορές στο σκάκι υπάρχει σίγουρα. Όσον αφορά τα σκακιστικά βιβλία καθαυτά, που είναι ένα είδος κάπως ειδικού ενδιαφέροντος, συνήθως το κίνητρο για τις εκδόσεις αυτές είναι το μεράκι του ίδιου του εκδότη. Ο “Κέδρος” εδώ και πολλά χρόνια είναι μάλλον ο κατεξοχήν οίκος που τις στηρίζει. Τα τελευταία χρόνια πάντως έχουν αυξηθεί και οι εκδόσεις σκακιστικών βιβλίων και από άλλους οίκους, όπως η “Διόπτρα” ή ο “Πατάκης”, που εξέδωσε το βιβλίο του Κασπάροφ».

O Έλληνας διεθνής μετρ Ηλίας Κουρκουνάκης, 49 ετών σήμερα, με σπουδές Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, διατέλεσε μέλος των ελληνικών εθνικών ομάδων και πρώτευσε σε διάφορες διεθνείς συναντήσεις (στο «Ακρόπολις» του 1979 έγινε ο πρώτος Έλληνας στην ιστορία που αναδείχθηκε νικητής σε διεθνές τουρνουά). Προπονητής και θεωρητικός του αθλήματος, έχει γράψει επίσης κάμποσα βιβλία για το σκάκι και δημοσιογραφεί από τα μέσα του ’80 σε ελληνικά και ξένα έντυπα.
«Συστηματικά ασχολούμαι με το σκάκι περισσότερα από 35 χρόνια. Ήδη από πολύ νωρίς μου έδωσε πολλές ευκαιρίες να ταξιδέψω και να γνωρίσω εξαιρετικά ενδιαφέροντες ανθρώπους. Οι σκακιστές σε υποδέχονται σπίτι τους με απίστευτη ευκολία, ώστε μαθαίνεις για την καθημερινή ζωή κάθε τόπου πράγματα που δεν μπορείς να προσεγγίσεις ως απλός επισκέπτης. Ορισμένες δημιουργικές και αγωνιστικές επιτυχίες συγκαταλέγονται στις κορυφαίες στιγμές της ζωής μου. Tο σκάκι αποτελεί εξαιρετικό εκπαιδευτικό εργαλείο για όλες τις ηλικίες, αλλά δεν το αξιοποιούμε επαρκώς. Η μεγάλη του αξία είναι ότι καλλιεργεί χρήσιμες συνήθειες σκέψης και δράσης μέσα από την εμπειρία του παιχνιδιού, ακόμα και σε προσχολική ηλικία. Η λογική είναι ένα πανίσχυρο εργαλείο, που όμως πρέπει να χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με το συναίσθημα. Το παιχνίδι προκαλεί έντονα συναισθήματα, με ευρύτατη ποικιλία και απροσδόκητες διακυμάνσεις. Ιδιαίτερα σημαντική θεωρώ τη διερεύνηση εναλλακτικών επιλογών πριν από την τελική απόφαση».
Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι φανατικοί σκακιστές υπήρξαν μυαλά σαν τον Ναπολέοντα, τον Τσε, τον Μαρξ, τον Μαρά, τον Σίλερ, τον Νεύτωνα, τον Τρότσκι, τον Αϊνστάιν και τον Μαρσέλ Ντισάν, για να αναφέρω μόνο ελάχιστους. Ο Γκέτε με τη σειρά του υποστήριζε ότι το σκάκι «αποτελεί τη “λυδίαν λίθο” της κρίσης».


Πρόταση πολιτισμού
Κυριακή πρωί, γραμμή για το Παγκράτι. Στο Νο 22 στο στενό της Ζηνοδότου (κάθετα στην Υμηττού, στο ύψος του «Παλλάς») συστεγάζονται ο Σκακιστικός Όμιλος Παγκρατίου και ο Σκακιστικός Μορφωτικός Όμιλος Καισαριανής. Σκακιστικοί όμιλοι λειτουργούν εξάλλου στις περισσότερες συνοικίες της Αθήνας. Αναφέρω ενδεικτικά τον Σ.Ο. Καλλιθέας (Λυκούργου 50), τον Σ.Ο. Αμπελοκήπων (Μακρυνίτσας 12-14, κοντά στο σταθμό του μετρό), τον Σ.Ο. Χαλανδρίου (Πλάτωνος 7 - Εμπορικό Κέντρο PLAZA), τον Σ.Ο. Αιγάλεω (Ιερά Οδός και Ολυμπίας), τον Σ.Ο. Νέας Φιλαδελφείας (Πλατεία Κολοκοτρώνη 12-15), τον Σ.Ο Πετρούπολης (Ελ. Βενιζέλου 76, κοντά στο Δημαρχείο), τον Ε.Ε.Σ. Κορυδαλλού (Δ. Μαλαγαρδή 9, Κορυδαλλός) κ.ά.
Το εντευκτήριο στο Παγκράτι ανοίγει σχεδόν όλα τα απογεύματα και για πολλές ώρες (www.athenschess.gr., 210 7564.995). Σε καθημερινή βάση μπορεί να παίξει σκάκι ο καθένας, ανεξαρτήτως σκακιστικού επιπέδου, εκτός βέβαια από τις ημέρες όπου διεξάγονται ειδικά τουρνουά ή συναντήσεις για το πρωτάθλημα. Κάθε Κυριακή (από τις 10.30 π.μ. και μετά) γίνονται ομαδικοί αγώνες (έχει και ταβέρνα το μεσημέρι, αφότου λήξουν οι παρτίδες), ενώ ενίοτε θα πετύχεις και αγώνες μπλιτς (γρήγορη παρτίδα, όπου ο κάθε παίκτης έχει χρόνο σκέψης έως 15’ για να ολοκληρώσει τις κινήσεις του). Επίσης διοργανώνονται ειδικά σεμινάρια, παραδίδονται μαθήματα σκάκι σε παιδιά κ.λπ.
Τη συγκεκριμένη Κυριακή, στο τετράγωνο εσωτερικό χώρο, που φιλοξενεί τουλάχιστον μία δωδεκάδα από τραπέζια με σκακιέρες, οι –κάθε ηλικίας, άντρες και γυναίκες– σκακιστές παίζουν αμίλητοι, σημειώνουν τις κινήσεις τους και ελέγχουν τα χρονόμετρά τους. Επικρατεί απόλυτη ησυχία. Παρατηρώ τα κάδρα στους τοίχους. Πλάι στις κορνίζες με τα καταστατικά και τους κανονισμούς του παιχνιδιού, φιγουράρουν σε σκίτσα οι «αθάνατοι», οι ενδοξότεροι παγκόσμιοι πρωταθλητές στην ιστορία. Αλιέχιν, Μποτόβνικ, Πετροσιάν, Καπαμπλάνκα, Κάρποβ, Κασπάροφ, Σπάσκι, Φίσερ και ο αγαπημένος μου Μιχάιλ Ταλ.

Σε μια παρτίδα που μόλις έχει ξεκινήσει, ένας από τους διαγωνιζόμενους κάνει άνοιγμα με κάτι που μοιάζει με Σικελική Άμυνα. Ένας πιτσιρικάς που παρακολουθεί στο πλάι μου, μου ψιθυρίζει ότι ο ίδιος προτιμά τα ανοίγματα με γ4 προς τιμήν του Μπόμπι Φίσερ.Θα υπάρξει εξάλλου άφθονος χρόνος για αναλύσεις πάνω στις τακτικές, στα συστήματα και στα λάθη μετά το τέλος των παρτίδων. Ο Ηλίας Κουρκουνάκης μού λέει ότι «όταν τελειώσουν οι αναμετρήσεις οι αντίπαλοι μαζεύονται και συζητούν φιλικά για τις παρτίδες, για το τι έκαναν σωστά και τι λάθος, για το πώς μπορούν να βελτιωθούν. Μπορείς να φανταστείς να συμβεί αυτό μετά από έναν αγώνα ποδοσφαίρου; Το σκάκι είναι πρώτα απ’ όλα μια πρόταση πολιτισμού».

***Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο του Θανάση Μήνα στην Athens Voice