Φανταστικό Μουσείο

Ο Μιχάλης Χατζηδάκης, γνωστός Χανιώτης σκακιστής που κατοικεί πλέον μόνιμα στη Φλωρεντία, έστειλε στο blog μας ένα άρθρο που έχει δημοσιευτεί στο παρελθόν στα «Χανιώτικα Νέα» και στο «Σκάκι για όλους». Αποτελεί τμήμα μιας διάλεξης που έδωσε στα Χανιά τον περασμένο Αύγουστο με τίτλο «Εικονολογικές προσεγγίσεις της απεικόνισης του σκακιστικού παιχνιδιού στη δυτικοευρωπαϊκή τέχνη» και την οποία αγίων δαιμονίων θελόντων και χρόνου επιτρέποντος θα επαναλάβει την άνοιξη στην Αθήνα.
Ευχαριστούμε πολύ για τη συνεργασία.

ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ
του Μιχάλη Χατζηδάκη

Lucas van Leyden, "Σκακιστική Παρτίδα", γύρω στα 1508, Βερολίνο, Κρατική Πινακοθήκη. Κλικ για μεγέθυνση

Ο Λούκας φαν Λέϊντεν μνημονεύεται από τον Κάρελ φαν Μάντερ στους βίους των πλέον επιφανών καλλιτεχνών των Κάτω Χωρών ("Schilderboeck", 1604), ως ένα παιδί-θαύμα, το οποίο ήδη στα 9 του χρόνια κρατούσε με σίγουρο χέρι το πινέλο και σχεδόν ταυτόχρονα κατέθεσε τα πρώτα δείγματα γραφής του σπάνιου ζωγραφικού ταλέντου του. Εάν αποδεχτούμε την εγκυρότητα των ιστοριογραφικών πληροφοριών του Ολλανδού βιογράφου, τότε αυτό συνεπάγεται, ότι ο Λούκας φαν Λέϊντεν ζωγράφισε τη "Σκακιστική Παρτίδα" στην τρυφερή ηλικία των 14 χρόνων! Το σχετικά μικρών διαστάσεων έργο, εντυπωσιάζει με την πρωτότυπη θεματική του σύλληψη, καθώς αποτελεί ένα από τα πρωϊμότερα δείγματα ενός ζωγραφικού είδους που έμελλε να γνωρίσει μεγάλη άνθηση στην Ολλανδική τέχνη κυρίως κατά το 17ο αι., αυτού της απεικόνισης σκηνών από την καθημερινή ζωή.
Η σκηνή διαδραματίζεται σε έναν τοπογραφικά απροσδιόριστο, ίσως εσωτερικό χώρο, στον οποίο διακρίνονται δώδεκα άτομα -δέκα άνδρες και δύο γυναίκες- αποδοσμένα σε 2/4 και 3/4 και μοιρασμένα σε έξι σαφώς διακρινόμενα ζεύγη, που παρά το σχετικό συνωστισμό, διεκδικούν έκαστο το ζωτικό του χώρο δράσης εντός του πίνακα. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος βρίσκεται μία σκακιστική παρτίδα σε εξέλιξη ανάμεσα σε μιά δεσποινίδα και έναν νεαρό κύριο. Το παιχνίδι πρέπει να έχει εισέλθει στην κρίσιμη καμπή του, αν κρίνει κανείς από τις αντιδράσεις παικτών και θεατών. Η όμορφη νεαρά, βυθισμένη σε σκέψεις, με το βλέμμα στραμμένο στο πεδίο της αντιπαράθεσης, ετοιμάζει την επόμενη κίνησή της. Στο πλευρό της βρίσκεται ένας άντρας μεγαλύτερης ηλικίας, ο οποίος με μιά κίνηση του αριστερού χεριού προς τα εμπρός εκδηλώνει την επιθυμία να επέμβει στο παιχνίδι, όπως παρόμοιος συμβουλευτικός -ή μήπως αποτρεπτικός(:)- ρόλος θα πρέπει να προσδοθεί και στον έτερο όρθιο θεατή στο κέντρο του πίνακα, που χειρονομεί έντονα προς την κατεύθυνση της νεαρής σκακίστριας. Το αντίπαλο δέος, ο γεροδεμένος νεαρός στ' αριστερά, έχει αποστρέψει επιδεικτικά το βλέμμα του από τα τεκταινόμενα στη σκακιέρα, κραδαίνοντας το καπέλο του στο ένα χέρι και ξύνοντας με το άλλο το κεφάλι του, σε μία κίνηση που μάλλον πρέπει να μεταφραστεί ως καταφανής εκδήλωση αμηχανίας, παρά ένδειξη συγκρατημένης υπεροχής.
Από μία προσεκτική παρατήρηση του πίνακα προκύπτει, ότι η σκακιέρα στην απόδοση της με 12x8 = 96 τετράγωνα δε συνάδει με τη σε όλους μας γνωστή σύγχρονη ισοσκελή σκακιέρα των 64 τετραγώνων. Πράγματι, ο Λούκας φάν Λέϊντεν απεικονίζει στο έργο αυτό τη μεσαιωνική εκδοχή του σκακιστικού παιχνιδιού, το επωνομαζόμενο "Κούριερ-Σπίλ" (Kurierspiel), το οποίο στις πηγές μνημονεύεται για πρώτη φορά σε ένα γερμανικό ποίημα στα 1204 και υπήρξε ιδιαίτερα διαδεδομένο στις γερμανόφωνες περιοχές κατά το Μεσαίωνα. Στην Αναγέννηση η δημοτικότητα της σκακιστικής αυτής παραλλαγής άρχισε να φθίνει, συνεχίστηκε ωστόσο να εκπροσωπείται στο περίφημο γερμανικό σκακιστικό χωριό(!) Στρέμπεκ (βλ. εικ.) μέχρι το 17ο αι.

Οι κανόνες της σκακιστικής αυτής εκδοχής του "Κούριερ-Σπίλ" προϋπέθεταν την προσθήκη οκτώ επιπλέον κομματιών για κάθε παράταξη, τεσσάρων στρατιωτών, δύο "αγγελιαφόρων" (Kurier), ενός "συμβούλου" (Mann-Rath) και ενός "κατασκόπου" (Schleich), ενώ διαφορές υπήρχαν και στον τρόπο κίνησης ορισμένων εκ των κομματιών.
Περνώντας στην εικονογραφική-σημειολογική προσέγγιση του έργου και των απεικονίσεων του ζατρικίου στην τέχνη εν γένει, πρέπει καταρχήν να επισημανθεί, ότι η αυστηρή ιεραρχική κλίμακα που διέπει το σκακιστικό παιχνίδι, θεωρούνταν κατά το μεσαίωνα, αλλά και στην Αναγέννηση, ότι αντικαθέφτριζε σε αλληγορικό επίπεδο τις δομές της ίδιας της κοινωνίας; η κλίμακα αξιολόγησης δηλαδή των κομματιών στο σκάκι, έβρισκε αντιστοιχία στην κατανομή των ρόλων εξουσίας στην πραγματική ζωή, με το βασιλιά να κατέχει μιά θέση στην κορυφή και τον απλό στρατιώτη-πολίτη να τοποθετείται στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας. Στη "Σκακιστική Παρτίδα" ωστόσο, το γεγονός ότι αντιμέτωποι βρίσκονται εκπρόσωποι των δύο φύλων, ευνοεί την πριμοδότηση ενός εναλλακτικού ερμηνευτικού σεναρίου. Ο σκακιστικός αγώνας στην περίπτωση αυτή χρησιμεύει ως μεταφορά του ερωτικού παιχνιδιού. Απεικονίσεις ζευγαριών που αναμετρούν τις δυνάμεις τους μπροστά σε μια σκακιέρα σε ένα ειδυλλιακό υπαίθριο περιβάλλον -στον "κήπο της αγάπης" (hortus amoenus)-, είναι συνήθεις στην τέχνη και υπογραμμίζουν τις ερωτικές αναφορές του θέματος. Η ενδέχομενη αγωνιστική επικράτηση του θηλυκού επί του αρσενικού, όπως διαγράφεται και στον πίνακά μας, δεν πρέπει να ξενίζει στις παραστάσεις αυτές, καθώς συμβολίζει την υπεροχή και επιδεξιότητα στο χειρισμό ερωτικών θεμάτων του γυναικείου φύλου με όπλο την ακατανίκητη γοητεία του. Εν τέλει όμως, ελάχιστη σημασία έχει η έκβαση της αναμέτρησης, αφού ο χαμένος στο παιχνίδι επί των άσπρων και μαύρων τετραγώνων, βγαίνει κατά κανόνα νικητής στο ερωτικό πεδίο. Την ευτυχή αυτή κατάληξη, το μοτίβο δηλαδή της ερωτικής συνέρευσης του ζευγαριού εκτός σκακιέρας, θα μπορούσε να υπαινίσσεται και ο Λούκας φαν Λέϊντεν, τοποθετώντας ένα ανδρόγυνο στο φόντο του πίνακα, με τη δεσποσύνη να προτάσσει επιδεικτικά το τολμηρό ντεκολτέ της ενώπιον του επίδοξου μνηστήρα της.

Μιχάλης Χατζηδάκης
Ιστορικός Τέχνης-Αρχαιολόγος
Φλωρεντία, Ιταλία
lastjudgment1540@hotmail.com